Sarsıntı tarihi: Yanlış ve az bilinenler

Kahramanmaraş’ın Pazarcık ilçesinde 04.17’de meydana gelen şiddetli zelzele, Türkiye’de binlerce kişinin vefatına neden olurken, toplumsal medya da yaralı yakınları ve göçük altında kalanların yardım istediği gönderilerle dolup taşıyor.

7.7 Mw büyüklüğündeki zelzelenin üzerinden 24 saat geçmemişken 7.6 Mw büyüklüğünde yeni bir sarsıntı olması da bölgede yaşananları telaşla takip eden herkesi şaşırttı.

Independent Türkçe’de sarsıntı hakkında bilinen ya da az bilinen gerçekler sıralandı. İnternet üzerinden zelzeleyle ilgili birçok yanlış bilgi yayılırken, bu yıkıcı sarsıntılara dair az bilinen gerçekler de gündeme geliyor.

DEPREMLE İLGİLİ BAŞ KARIŞTIRAN VE AZ BİLİNEN GERÇEKLER

7.4 mü, 7.7 mi: Bir sarsıntının kaç büyüklüğü olur?

Bu sabah Kandilli Rasathanesi’nin Maraş’taki sarsıntının büyüklüğünü 7.4; ABD Jeoloji Araştırmaları Kurumu USGS’ninse 7.8 olarak açıklaması en çok baş karıştıran durumlardandı.

Aslında bir zelzelenin, sismograf ölçümleriyle belirlenen tek bir büyüklüğü var. Lakin bunlar farklı cinslerden söz edilebilir.

Kandilli Rasathanesi, zelzelenin şiddetini birinci başta Richter Ölçeği’ne nazaran açıklamıştı. ABD ise moment magnitüd (Mw) ölçeğini kullanmıştı.  

1979’da Thomas C. Hanks ve Hiroo Kanamori tarafından icat edilen Mw ölçeğinin daha kesin olduğu düşünülüyor. Bu yüzden Mw, vakitle Richter Ölçeği’nin yerini aldı.

Ortaya çıkan karışıklığın düzeltilmesi için sarsıntının cinsini Mw cinsinden de açıklama kararı alan Kandilli Rahatsanesi de zelzelenin şiddetini 7.7 Mw diye güncelledi.

Kayda geçen şiddetli zelzele 9.5

ABD Okyanus ve Atmosfer Yönetimi’ne nazaran şimdiye dek kayıtlara geçen en şiddetli zelzele Richter Ölçeği’nde 9.5 büyüklüğündeydi.

22 Mayıs 1960’ta Şili’nin güney kıyılarında meydana gelen sarsıntı, çabucak akabinde büyük bir tsunami de yaratmıştı. Tsunami Hawaii, Japonya ve Filipinler’i de vurmuştu.

Kayda geçmiş en şiddetli zelzeleler şu halde:

Şili/1960: 9.5

Alaska/1964: 9.2

Endonezya/2004: 9.1

Japonya/2011: 9.0

Rusya/1952: 9.0

Depremlerin büyük kısmı “Ateş Çemberi’nde” oluyor

Pasifik Okyanusu’nu çevreleyen zelzele bölgesine “Ateş Çemberi” ismi veriliyor. Zelzelelerin çok büyük kısmı Çevre-Pasifik jenerasyonu da denen bu bölgede meydana geliyor.

Ateş Çemberi, Dünya’nın jeolojik açıdan en etkin bölgesi. Gezegendeki tüm sarsıntıların yaklaşık yüzde 90’ı burada meydana geliyor.

Bir sonraki “en sismik bölge” ise sarsıntıların yüzde 5 ila 6’sının görüldüğü Alp Jenerasyonu.

Bu nesil, Akdeniz bölgesinden doğuya yanlışsız Türkiye, İran ve Hindistan’a uzanıyor.

Bilinen en ölümcül sarsıntı: 830 bin kişi hayatını kaybetti

Kaydedilen en ölümcül sarsıntı ise 1556’da Çin’de meydana geldi. 

Çoğu kişinin yumuşak kayadan oyulmuş mağara gibisi barınaklarda yaşadığı, ülkenin merkezindeki Shaanşi bölgesini etkileyen bu zelzelede 830 bin kişinin öldüğü varsayım ediliyor.

1976’da Çin’in Tangshan kentinde 250 binden fazla kişinin hayatını kaybettiği bir diğer ölümcül sarsıntı de en şiddetli örnekler ortasında.

Depremlerin ve sarsıntı biliminin tarihi: En eskisi de Çin’de

Bilim insanlarının kayıtını bulduğu en eski sarsıntı, MÖ 1831’e kadar uzanıyor. Bu sarsıntı Çin’in Shandong eyaletinde meydana geldi. O devirde bölgede Zhou Hanedanlığı karar sürüyordu. 

Depremlerin yumuşak tabanı sert kayadan daha fazla salladığı bilgisi ise MÖ 350’de Yunan filozof Aristoteles tarafından lisana getirildi.

Sarsıntıların nedeni de 1760’ta sismolojinin birinci uzmanlarından biri olan İngiliz mühendis John Michell tarafından ortaya kondu.

Michell, zelzelelerin ve meydana getirdikleri güç dalgalarının “kaya kütlelerinin yerin kilometrelerce altında yer değiştirmesinden” kaynaklandığını hatıratında yazmıştı.

Sarsıntıların derinliği

Çoğu sarsıntı, Dünya yüzeyinin 80 kilometreden az bir derinlikte meydana geliyor.

Ancak bu derinlikten çok daha aşağıda da sarsıntılara rastlanabilir. Çünkü en derin sarsıntılar, yüzey kabuğunun manto katmanına daldığı sonda ortaya çıkıyor. Bu hudut yüzeyin 750 kilometre altında.

Kahramanmaraş’ta bu sabah meydana gelen zelzelenin derinliği ise sadede 7 kilometre olarak belirlendi.

Depremin gürültüsü: Hayvanların evvelce duyduğu gerçek mu?

İnsan, 20 ila 20 bin Hertz aralığındaki sesleri algılayabiliyor. Birçok sarsıntı dalgasının frekansı 20 Hz’den az. Bu nedenle dalgaların kendisi ekseriyetle duyulmuyor. Bu çeşit zelzelelerde insanların duyduğu gürültü birçok vakit binalardaki kırılmalardan kaynaklanıyor.

Öte yandan işitilebilir aralıkta sarsıntılar de mümkün. Bunlar bir gümbürtü olarak duyulabilir.

Bazı bireyler köpek yahut kedilerin, insanların duyamadığı zelzele seslerini yahut titreşimlerini hissettiğine inanıyor. Lakin uzmanlara nazaran bu, doğrulanabilmiş bir bilgi değil.

Bazı hayvanların davranışlarında sarsıntılardan evvel değişiklikler gözlemlenmiş olabilir. Lakin bilim beşerlerine nazaran bu davranışlar dengeli değil ve birçok vakit zelzeleden evvel algılanabilir bir davranış değişikliği olmuyor.

Depremin havası ve saati olur mu?

Antik Yunanlar zelzelelerin bilhassa sıcak ve kuru havalarda meydana geldiğine inanıyordu.

17 Ağustos 1999 sarsıntısının tesirinde kalarak bu inanışı hala taşıyan şahıslar var. Fakat uzmanlar kesin bir lisanla reddediyor.

Benzer formda şiddetli sarsıntıların ebediyen sabaha karşı olduğunu düşünenler de mevcut. Öte yandan tarihte akşam saatlerinde gerçekleşmiş birçok sarsıntı var.

Sığınılacak en inançlı yer kapı eşiği mi?

Bilim insanları kapı eşiklerinin yalnızca kerpiç meskenlerde müdafaa sağlayabileceğini söylüyor. Çünkü çağdaş yapılarda kapılar, binanın geri kalanından daha sağlam değil.

Aksine kamu binalarında, çabukla dışarı çıkmaya çalışan beşerler, kapı eşiğine sığınanları ezebilir. AKUT’un teklifine nazaran zelzele esnasında içeride olanların çamaşır makinesi, bulaşık makinesi üzere bir beyaz eşyanın yanına büzülerek yatması daha mantıklı.